1. TẠO LÒ LÀM CHỦ ĐẤT MƯỜNG LÒ
Tạo Lò lấy vợ sinh ra bảy con trai là Ta Đúc, Ta Đẩu, Lặp Li, Lò Li, Lạng Ngạng, Lạng Quang và Lạng Chượng.
Khi con Tạo đã “cao bằng khiên lớn theo bản mường” Tạo Lò chia đất cho con đi làm chúa: Ta Đúc ăn Lò Luông, Ta Đẩu ăn Lò Cha, Lặp Li ăn Lò Gia, Lò Li ăn Mường Min. Lạng Ngạng ăn Mường Vân Mường Vành, Lạng Quang ăn Xí xàm Bản Lọm.
Ngoài ra Tạo cho bô lão Xửa Cang Ho ăn Mường Pục, Mường Mẻng.
Tạo Lò cho Khun Khoảng làm mo cho Ta Đúc. Ta Đúc có 19 người con, Ta Đẩu có 20.
Khi các con Ta Đúc, Ta Đẩu cao bằng khiên, lớn theo bản mường hai tạo phân chia đi ăn miền đất đầu sông Thao nước đỏ.
Riêng Lạng Chượng là con út Tạo Lò, không có mường để ăn. Chính vì vậy mới có câu: con út không có ngựa, con rốt không có mường.
LẠNG CHƯỢNG ĐI TÌM ĐẤT MƯỜNG, XÂY DỰNG CƠ NGHIỆP
Chúa Lạng Chượng mới bàn cùng các ông ho hé, ông mo, ông nghe triệu tập binh tướng, dân chúng kéo nhau đi tìm mường.
Chuẩn bị đầy đủ, Chúa mang mộc, đeo giáp rầm rập qua dốc Khau Cả, Khau Pục đến Mường Min. Đến đây Chúa bói thấy tiến không lợi, trở về cũng không tốt. Chúa phải cúng “pang cha đáp” cầu hồn Tạo Ngần, Tạo Xuông phù hộ. Chúa lấy cây “ưởng quài” về đẽo gươm chém trâu tế, làm bàn cúng, làm bát đựng thức ăn. Hồn Tạo Ngần, Tạo Xuông được ăn mới che chở cho Lạng Chượng.
Được ngày lành tháng tốt, Chúa kéo binh đến Mường Lùng. Khi đến dốc Khau Phạ chúa nhìn thấy đồng ruộng bèn đốc binh vượt qua dốc Khau Xam Xíp tới Mường Chiến. Tạo Mường Chiến sợ hãi xin gả con gái cho Chúa. Chúa rất ưng ý nhận đất Mường Chiến làm mường họ ngoại của mình.
Chúa tiếp tục kéo quân đến Mường Chai, tạo Mường Chai sợ, nộp Chúa nhiều trâu.
Binh Chúa vượt qua rừng, qua cầu mây khiêng thuyền, bắc cây qua Nặm Tè. Ở đây Chúa vấp phải sự kháng cự của người Xá Cắm Ca do do tù trưởng Khun Quàng cầm đầu. Mác Chúa ngắn chúa phải chạy, mác Quàng dài nên Quàng đuổi Chúa xuống sông Nặm Tè. Chúa như bị cạo trọc đầu phơi nắng. Binh Chúa chết 800 người gan dạ, Căm Tang gan dạ cũng chết xác bị vùi nơi Vằng Đoi. Lạng Chượng phải để tang. Buồn rầu Chúa phải dẫn binh quay về Ít Ong. Chúa thua trận vì hồn giặc không lên bến thuyền lại với Chúa, tướng hổ cũng không theo đường cạn tới giúp Tạo. Chúa sai Khun Dùng, Khung Dằng xuôi gọi thêm binh tướng mạnh ở Mường Lò lên giúp. Hồn giặc ở Mường Lò lên rồi, theo đường nước 1 triệu 6 tướng hổ ở Mường Lò đã kéo đến theo đường cạn 1 triệu 4. Được ngày lành, quân Chúa xông lên đánh. Được tháng tốt binh Tạo tiến vào giết. Mác Quàng ngắn Quàng thua, mác Chúa dài Chúa thắng. Giữa rừng gió cuốn bay.
Chúa lại tiếp tục theo Nậm Bú đá ráp, qua Khau Pha – Kéo Tèo về đến đất Mường La. Chúa qua Nậm Cá về Chiềng An, Chiềng Cầm, Chiềng Cọ. Chúa gặp nhiều điều lành. Nhưng Chúa nghĩ “chặt cây phải triệt gốc, phá mường không giết chủ, không yên”. Lúc này, Viềng (thành) lớn Bôm Tậu còn chủ Khun Ăm Lâm. Chúa tiến đánh, Chúa thắng. Chúa phá ruộng dựng bản mường và giao đất Mường La cho Khun Dùng làm chủ.
Được ngày lành tháng tốt, Chúa kéo binh qua núi Khau Hào lên Mường Muồi. Lúc đó Khun Ăm Poi hùng mạng đóng ở núi Khau Tù, Khau Cả. Chúa đem quân đánh nhiều lần nhưng bị thua. Cuộc cùng, Chúa khéo lừa khéo nói xin Ăm Poi gả con gái cho làm vợ. Ăm Poi bèn ưng ý. Chúa bèn chọn ngày lành, làm tiệc mời bố vợ về ăn. Trong bữa tiệc rượu, hai chúa uống hết nhiều chum. Lựa lúc Ăm Poi say mềm, Chúa bắt đem giết. Người Xá mất chủ chạy tan tác. Kẻ chạy đi Mường Mộc, Mường Xang, kẻ sang Ngô, sang Hán.
Ở Mường Muồi ít lâu Chúa thấy Mường Muồi xếp thành vệt dài, có núi đá chạy men theo suối, đất hẹp, không đủ khai phá, của cải ít không đủ nuôi quân. Trong hang lại có ma Da Bôm Da Bai. Chúa chê: mường bé Chúa không ở, mường nhỏ Chúa không ăn, bèn trao cho Khun Dàng làm chủ.
Chúa kéo binh đến Mường Ék, Mường Ék bé nhỏ bùn lầy không ăn. Chúa kéo quân đến Mường Quài. Mường Quài đất ẩm ướt, váng thanh hôi. Mường bé Chúa không ở, mường nhỏ Chúa không ăn. Mường Quài lại là mường miệng trời rét lắm. Chúa cho Khun Long Chua làm chủ. Chúa đi đến Mường Húak, để lại cho Khun Dài làm chủ. Quân Chúa kéo quân sến Mường Ẳng, đất ở đây ẩm ướt nhiều lau sậy nên Chúa chê. Chúa kéo quân đến Mường Phăng, đất ở đây trũng thấp, bé như vũng trâu đầm. Chim quốc chạy qua, chim đa chạy lại cũng thấy. Mường bé Chúa k ở, mường nhỏ Chúa không ăn. Chúa kéo quân ồ ạt vào Mường Thanh. Đất này thật là tốt. Mường rộng lớn tròn như cạp nong. Cong cong như sừng trâu. Chúa mới chiếm Mường Thanh, cho quân lính phá rừng làm ruộng. Chúa chia đất thành hai vùng gọi là Xong Thanh cử ông Nà Lếch làm mo.
Lạng Chượng lấy vợ ở bản Pe sinh con trai là Khun Pe. Khun Pe có con Khun Mứn. Khun Pe mất sớm Lạng Chượng đem cháu Khun Mứn về dậy dỗ.
Khun Mứn có con Tạo Pàn, rồi Lạng Chượng mất, để lại Mường cho Khun Mứn cai quản.Tạo Pàn có hai con trai là Tạo Chiêu ăn Mường Lay, Tạo Căm ăn Mường Muổi.
Tạo Cằm sinh ra Tạo Chông. Tạo Chông sinh Tạo Thâng. Tạo Thâng sinh Tạo Quá Lan, Tạo Quá Lạn sinh Tạo Chưng. Tạo Chưng sinh Tạo Ngu Háu – Lò Lẹt.
_____________________________
Chú thích:
Khi Lạng Chượng giết được Ăm Poi, Lường Khun chá hàng. Khi quân Chúa đến Mường Húak Lường Khun lại cầm đầu binh Xá Khao kéo từ Mường Thanh đánh về. Nhưng Lường Khun thua phải bỏ chạy.
Khi chiếm được Mường Quài Mường Húak tướng Xá Khun Lường lại tiến đánh. Lạng Chượng sai hai tướng Án Cha, Po Nan đánh chặn ở Khun Hang Khun Họ nhưng thất bại. Quân Lường Khu hùng mạnh đánh tan quân Lạng Chượng dồn binh Thái vào Hua Chảnh , Long Chuông. Quân binh thái tổn thất lớn. Sau đó Lạng Chượng mới liên kết với quân Lự đang đóng quân ở phía bắc Điện Biên mới thắng được Lường Khun. Lường Khun rút sang Lào.
Khi Lạng Chượng mất người Xá lại nổi lên. Quân Lự ở phía bắc cũng lợi dụng các chúa Thái tranh chấp nhau, đánh đuổi người Thái khỏi Mường Thanh.
Thời Khun Mứn. Phạ Kheo làm chủ Mường Luông, Mường Xa, tiến đánh Khun Mứn. Khun Mứn phải lui quân vào Viềng Xam Mứn. Viềng có núi vây quanh ba mặt, Phạ Kheo Không đánh được mới phải lui.
Đến đời Tạo Thâng, trung tâm Mường Muổi mới đc xây dựng. Mường Thanh trở lại tay người Lự.
Nội dung bài viết được trích từ cuốn sách Tư liệu về lịch sử và xã hội dân tộc Thái, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, năm 1977.